Betekenis van de namen Hoegaarden, Outgaarden en Overlaar
Oorsprong
De familie Van Autgaerden schijnt haar bakermat te hebben gehad aan de Bullekom (Saksisch = heem van Bullo) onder Overlaar bij Hoegaarden, op de Grote Gete stroomopwaarts Tienen.
In 1249 bevond zich daar een leengoed met kasteel en molen (1) toebehorend aan de Heren van Lede (2).
De legende zegt dat Bullo een Frankische krijger was, die wegens zijn moedig gedrag in de strijd, gronden kreeg aan de Bullekom en er zijn woonst bouwde. Hij zou de verre voorzaat zijn van de Ridderfamilie “de Bullekom”, die zich later te Outgaarden vestigde, van waaruit de uitwijking begon.
Een vertakking van dit geslacht bleef zich “de Bullekom” dixit “de Authugardis” noemen, wijl een andere de naam “de Authugardis” dictus “de Bullekom” aannam. Met de tijd stierven de twee bijvoegsels uit, zodat nog alleen Bullekom (Bollekeem) en Authugardis (Autgaerden) overbleven.
(1) Château et moulin de Bullecom (Hist. Comm. Belges – Hougaerde, door Alph. Wauters).
(2) Geschiedenis van Hoegaarden (N.V. “De Vlaamse drukkerij”, Leuven 1959 door J. Vander Velpen, pr.), pag. 10.
Schrijfwijze van de naam
De schrijfwijze van de naam is steeds een verwarde zaak geweest. Tijdens het Oud-Regiem werd hij over ’t algemeen in zijn oorspronkelijke vorm, in twee woorden, geschreven en meestal dan nog met een kleine “van”, terwijl hij ook wel eens in één woord voorkwam.
Na de intreding van het frans bewind werden administratieve fouten begaan. Men wilde gedaan maken met de kleine “van” waardoor de naam in één woord werd geschreven. Sommige afstammelingen bleven nochtans de oude vorm gebruiken, terwijl de anderen zich aan de nieuwe schrijfwijze onderwierpen.
Het was ook niet verwonderlijk dat leden uit hetzelfde gezin twee schrijfwijzen gebruikten. Opvallend was ook het feit, dat bij de ondertekening van akten, één en dezelfde persoon, soms zijn naam in één en dan weer in twee woorden schreef, zodat de toestand even verward bleef als voorheen.
Ofschoon het bewezen is, dat van oudsher de naam uit twee woorden bestond, maakt het weinig verschil uit. Om de administratieve fout recht te zetten is een ganse procedure nodig bij de Rechtbank van Eerste Aanleg. Loont dit wel de moeite? Vanautgaerden blijft immers Van Autgaerden en is afkomstig uit de streek “van” die naam.
Daarom zal op deze website, de schrijfwijze niet onze hoofdbekommernis zijn en zal men hem aantreffen in de verschillende vormen. De familienamen zijn officieel vastgelegd in de Franse Tijd. In België gebeurde dit in 1795.
Bron: Hubert Van Nerum, Het geslacht Van Autgaerden tussen Gete& Dijle (Uitgave van de Studie- & Navorsingscommissie van ’t Nieuwhuys-Museum te Hoegaarden – 1990)
Betekenis van de namen Hoegaarden, Outgaarden en Overlaar
Het is niet omdat een dorpsnaam enige gelijkenis vertoont met gekende woorden dat we onmiddellijk daarin zijn betekenis moeten zoeken. “Hoge aarde” en Hoegaarden lijken op mekander, maar “hoge aarde” is voorzeker niet de betekenis van zijn dorpsnaam. Hoegaarden, evenals Outgaarden (Oud-Hoegaarden) liggen beide in een laagvlakte. Het is niet omdat de kerk van Hoegaarden enkele meters hoger ligt dan de kom van het dorp, dat men kan spreken van “hoge aarde”, en de hoogvlakte Houtem heeft niets te maken met de naamgeving van Hoegaarden; dat was oorspronkelijk niet wat men bedoelde met “Hoegaarden”.
De eigenlijke betekenis van Hoegaarden moet gezocht worden, meer dan waarschijnlijk, in een persoonsnaam.
Als oudste schrijfwijzen van de plaats kan men aanbrengen:
Uit de XIe e.: Villa Huardis (Vita Balderici), Villa Huwardis (Ann. Laub.), Villa Hovardis (Gesta ep. cam.), Villa Huguardis (Sig. de Gembl.).
Uit de XIIe e.: Hugardis (1139 en 1155), Hugardesrode (rond 1156).
Het begin en het einde van het woord Hugardis blijft hetzelfde: “Hu-” en “ardis”. De bindletter tussen de lettergrepen verschilt: nu eens zonder bindletter (Huardis), dan met “g” of “gu” en andermaal met “v” of “w”. De eindletter “s” duidt op een genitiefsvorm. Let er ook op dat in de oudste schrijfwijzen, Hugardis steeds vooraf wordt gegaan van “villa”.
Een dorpsnaam bestaat gewoonlijk uit twee delen: datgene wat betekent plaats, woonst, hoeve, domein in de taal der naamgevers : “acum”, “villa”, “heim”, enz…. en datgene waardoor die woonst of die plaats bepaald wordt. In vele gevallen zal dit bepalend element een persoonsnaam zijn : Villa (latijnse benaming van hoeve, woonst) Hugardis, zal dan betekenen “de woonst, de hoeve van zekere persoon, Hugard of Hugward genaamd” Hugward is een Germaanse naam die in het Karolingisch tijdvak en ook nadien veelvuldig voorkwam. Dat nu de middenletter, de bindletter al eens weggelaten wordt of “g” voor de “w” wegvalt hangt af van wie het moet uitspreken en doet niets ter zake (3).
Alle plaatsnaamkundigen zijn het erover eens dat de naam Hoegaarden te verklaren is door die gekende persoonsnaam: Hugward. Hoegaarden betekent dus “de hoeve, het domein van Hugard of Hugward”. De eindletter “s”, een genitiefs-, een bezitsnaamval is daar nog een bijkomende aanduiding van.
Nochtans blijft er een moeilijkheid, een raadsel: De latijnse of romaanse benaming “Villa Huguardis” is volledig, maar in de dietse of germaanse taal zou dat moeten zijn “Hugardes-HEIM” en bij latere vervorming “Hugardessem” of iets dergelijks. Welnu, we hebben geen enkel maal deze dietse benaming aangetroffen, tenzij slechts éénmaal “Hugardesrode” (“rode” betekent ontginning). Het tweede element “heim” of “rode” is dan weggevallen zodat de persoonsnaam alleen overbleef. De verklaring van dit feit blijft een raadsel.
Men denkt dat de naamgeving van Hoegaarden dateert uit het Karolingisch tijdvak.
Outgaarden is niets anders dan de samentrekking en vervorming van Oud-Hoegaarden. Dit laat vermoeden dat het oorspronkelijk met Hoegaarden was verbonden en pas later (misschien in ’t begin van de XIe e.) een afhankelijkheid van Zittert-Lummen is geworden (4).
Overlaar werd van de XIIe e. tot de XVIe e. onveranderlijk “Overla(e)r”. “Ove” heeft zeker niet de betekenis van “over”, en zou misschien kunnen terugslaan op het latijnse “ovis”, verwant met het germaanse “awi”, waaruit het nederlandse “ooi”. “Laar” betekent moerassig terrein. Ove-laer dan verklaren als “weideland voor schapen” is aanvaardbaar.
(3) Hugward wordt in latijnse of romaanse vorm: Hugo, Hugues. De familienaam Huon komt van Hugon(is), waarvan de middenletter “g” is weggevallen.
(4) De oudste schrijfwijzen van Outgaarden, laten geen minste twijfel over zijn oorspronkelijke benaming: Althuarde (1180), Authugardis (1275), Althugarden (1338), Authugarden (1370), Oudthugardis en Villa de Oudthougaerden (1385), Goudin de Oud-Hugarden (1410), Capellania Veteris Hugardis (1325).
[Hoegaarden was eens het bestuurscentrum van een graafschap, Brunengeruz, waarvan het huidige grondgebied van Hoegaarden, na de afbrokkeling van dit graafschap, het resterende gedeelte is.] Op het einde der XIe e. werd het graafschap Brunengeruz door Otbert, bisschop van Luik, aan de graaf van Namen overgedragen, en nadien is slechts een klein gedeelte van het graafschap aan Luik teruggekomen. Het is zeer best mogelijk dat ten gevolge daarvan Outgaarden bij Zittert-Lummen is gebleven en van Hoegaarden werd afgescheiden. Dit zou een voldoende verklaring van de benaming zijn: het afgescheiden deel van Hoegaarden zou dan Oud-Hoegaarden als naam gekregen hebben.
Bron: Geschiedenis van Hoegaarden (N.V. “De Vlaamse drukkerij”, Leuven 1959 door J. Vander Velpen, pr.), pag. 13-15.
